De yogafilosofie zit vol met prachtige wijsheden, maar in het dagelijks leven is het soms best ingewikkeld die na te leven. Zo is het ego, ahamkara in het Sanskriet, volgens de Yoga sutra’s van Patanjali (het yogahandboek uit de tweede eeuw voor Christus) een van de vijf obstakels die ons ervan weerhouden innerlijke rust te bereiken. Het ego staat ons namelijk in de weg ons ware zelf te leren kennen.

Dat klinkt logisch, maar hoe komen we dan van ons ego af, en wat is precies ons ware zelf? En is het ego echt alleen maar slecht? Ik leg mijn vragen voor aan yogadocent Patrick Vermeu-len van Svahayoga in Amsterdam, die zich jarenlang heeft verdiept in de yogafilosofie en er zelf naar leeft. Een verhelderend vensterbankgesprek in het zachte zonlicht.

Wat is het ego eigenlijk, Patrick?

‘Het ego, ahamkara, is dat deel van de geest dat niet rust vóór het heeft gekregen waar het behoefte aan heeft. Het zegt: “Ik wil, ik doe, ik heb nodig”. Het komt voort uit het derde chakra, dat staat voor wilskracht en transformatie. Het heeft niets te maken met je ware ik, het is de persoonlijkheid die in de loop van je leven is gevormd.’

Dus als je geboren wordt, is er nog geen ego?

‘Een baby is een tabula rasa, een onbeschreven blad. Daar worden al snel allerlei lagen, ideeën en labels aan toegevoegd. Dat begint al met: “het is een jongen”, “dit kun je goed”, “dit kun je niet”, “wat ben je slim”. Ons ware zelf verdwijnt langzaam achter al die lagen. En we gaan in de loop van ons leven geloven dat we die labels zijn.’

En dat is niet best, begrijp ik.

‘De meeste problemen hebben te maken met het ego. Wanneer je je zielig voelt, of schuldig of angstig, zijn dat drama’s die door het ego zijn gecreëerd. Als meerdere ego’s samenkomen, ontstaat er ook drama. Wij mensen zijn bijna verliefd op ons eigen levensdrama: onze problemen geven ons identiteit. Maar we moeten stoppen onszelf te definiëren in termen van goed of slecht, zielig of bang. Leer jezelf echt kennen en wees simpelweg jezelf. Je bent goed zoals je bent. Het is goed zoals het is.’

Hoe moet je je ego dan loslaten?

‘Regelmatig aan yoga doen is een goed begin. Zo leer je in het moment te zijn. Puur in het hier en nu overleeft het ego niet. Het bijt zich namelijk vast in het verleden of in de vraag hoe het later zal of moet worden. Het ego loslaten is niet makkelijk. Juist als je eraan probeert te werken, gaat het ego zich namelijk verzetten. Je bent zo gehecht aan het beeld van wie je bent in deze wereld: die geslaagde makelaar, goede docent of lieve moeder. Maar ook aan de negatieve beelden van jezelf: de stijve hark, zwakkeling, kluns. Ik zie beginners binnenkomen in onze yogastudio die al bij de eerste confrontatie met hun stijve ledematen denken: zie je wel, dit kan ik niet. Ook dat is het ego. Werkelijke verandering is vaak te confronterend.’

Waarom is verandering zo confronterend?

‘Als je zelfbeeld wordt aangetast, is dat heel bedreigend. Voor de meeste mensen is die identiteit het enige wat ze kennen. Dat is wat ze denken dat ze zijn. Stel dat je op een dag wakker zou worden zonder geheugen. Je weet je naam niet meer, je weet niet meer wie je vrienden zijn, wat je hobby’s zijn. Je zou opnieuw moeten uitvinden wie je bent. Best heftig. Jezelf leren kennen is iets waar je continu aan moet werken. Yoga noem ik ook wel eens een spirituele striptease: als het goed is, pel je laag na laag af. Maar je ego zal van tijd tot tijd toch plotseling weer opspelen. Vroeger was ik erg onzeker. Na al die jaren yoga doet kritiek op mij of mijn lessen me minder, maar helemaal ongevoelig ben ik er nog niet voor.’

Wat helpt?

‘Crisis, teleurstelling, tegenslagen – niet leuk, maar daarin liggen wel de grootste kansen om je ware zelf te leren kennen. Het ego is namelijk afhankelijk van de omstandigheden: wat anderen van je denken, hoeveel succes je hebt, hoe je eruitziet. Het wil continu bevestiging. Je voelt je goed als mensen je leuk vinden, maar je wordt onzeker als iemand iets onaardigs zegt. Je voelt je top als je jong en fit bent, maar als het lichaam gaat haperen, word je ongelukkig. Vroeg of laat krijgt iedereen te maken met dingen die het zelfbeeld aantasten. Door ziekte, het verliezen van een baan of relatie, negatieve feedback. Daar kun je juist van leren. Ik ben begin dit jaar voor het eerst in jaren ziek geworden. Eerst zei mijn ego: dit overkomt mij niet, ik word nooit ziek. Je bent toch geen mietje? Maar het gebeurde toch. Ik verloor mijn stem voor een aantal weken, het herstel ging veel langzamer dan ik dacht en wilde. Mijn persoonlijkheid viel voor een groot deel weg: ik bleek niet die onaantastbare, altijd gezonde yogi te zijn en veel dingen die ik normaal gesproken beschouw als “typisch Patrick” gingen niet meer. Ik kon niet praten, niet lesgeven, niet bewegen zoals ik dat wilde. Het was niet makkelijk, maar ik was er nog steeds. Wat overbleef, was puur bewustzijn.’

In crisis en tegenslagen liggen de grootste kansen om je ware zelf te leren kennen

Hoe ziet dat er dan uit? Als ik mijn ware ik, zonder alle labels, zou moeten omschrijven… eh… zou ik zeggen: ik ben in de kern, diep van binnen, een gevoelig, integer mens. Nee, wacht eens, dat zijn ook weer labels! Hoe zou jij je ware zelf omschrijven?

‘Joy, Bliss. Vreugde. Een bron van licht. Atman, een kleine druppel licht van al het licht in het universum. Iedereen heeft zo’n drupje in zich.’

Verklaar je nader.

‘Denk eens aan een diaprojector. Je stopt er een dia in en het licht werpt door de dia een beeld op het scherm. Het is een projectie, net zoals je ego of je gevoel van identiteit een projectie is. Zo ziet iedereen door zijn “dia” zichzelf en de wereld. Als je genoeg hebt van de plaatjes en je haalt de dia eruit, dan zie je de lichtbron zoals die werkelijk is.’

Maar dat zou betekenen dat jouw ware zelf niet anders is dan het mijne!

‘Voilà.’ 

Wauw. We zijn in de kern allemaal hetzelfde…

[Patrick lacht.]

Toch lijkt het me lastig functioneren in deze maatschappij als je alleen maar denkt: ik ben een bron van licht.

‘Daarom heb je je ego. Het is nodig om te overleven, een partner te vinden, om te creëren. Het ego zet je aan tot daden, maar het is niet wie je werkelijk bent. Het is als een rol die je speelt. Zolang je dat inziet, is het oké. Adèle Bloemendaal zei over de dood van Elvis heel mooi: “Arme jongen, hij is gaan geloven dat het echt was.” De meeste mensen nemen hun ego, hun rol in dit leven, te serieus. Het gaat erom dat je zo goed mogelijk je best doet je rol te spelen, maar tegelijkertijd de werkelijkheid – je echte ik – niet uit het oog te verliezen. We moeten leren vrij en onafhankelijk te zijn en ons bewust te worden van wanneer het ego ons in de weg staat. Niet meer wakker liggen van negatieve feedback, maar het van je af kunnen laten glijden.’

Mensen die zich niets van de mening van anderen aantrekken, zijn in mijn ogen niet de leukste mensen.

‘Je moet wel openstaan voor kritiek, natuurlijk. Als je negeert wat anderen zeggen en alleen je eigen plan trekt, is je ego ook weer aan het werk.’

Komen er niet ook veel goede dingen voort uit motieven die stiekem egoïstisch zijn? Geld geven aan een dakloze omdat het je een goed gevoel over jezelf geeft, uitbundige diners voor vrienden koken omdat je geniet van de complimenten die je krijgt. Wat maakt het eigenlijk uit? Feit blijft dat je geeft, daar heeft het ego dan maar mooi voor gezorgd. 

‘Het is belangrijk je af te vragen waarom je geeft. Voel je je een barmhartige Samaritaan als de dakloze naar je lacht, maar ben je beledigd als hij niet reageert? Dan speelt je ego een te grote rol. Anoniem geven kan ook. Geven om het geven, meer niet.’

Grote ego’s kunnen veel bereiken – ook goede dingen voor andere mensen. John Lennon en Martin Luther King, bijvoorbeeld, hadden behoorlijk grote ego’s en hebben toch veel moois toegevoegd aan de wereld.

‘Iedereen die aan die twee denkt, denkt aan liefde, vrede, compassie. Zij hebben hun ego gebruikt om iets groters te bereiken. Iedereen heeft een ego, dat is onvermijdelijk. De vraag is wat je ermee doet. Leer het te overstijgen en aan te wenden voor het goede. Wat kun je doen voor anderen? Daar gaat het om.’

Beeld: Harold Pereira